Ś. P. prof. G. Kupryszewski - wspomnienie
Gotfryd Wiktor Kupryszewski urodził się 30 września 1929 roku w Pińsku. Od zakończenia Drugiej Wojny Światowej swoje losy życiowe związał z Wybrzeżem Gdańskim. Szkołę średnią (gimnazjum i liceum) ukończył w Gdyni, a następnie od roku 1949 studiował na Wydziale Chemii Politechniki Gdańskiej, uzyskując w kolejno tytuły zawodowe inżyniera chemii (1953 r.) i magistra chemii (1955 r.) oraz w 1958 roku stopień naukowy doktora nauk chemicznych. Jego dalsza kariera naukowa odbiegała od standardów utrwalonych w nauce polskiej; w roku 1963 uzyskuje stopień doktora habilitowanego, w 1963 roku nadany Mu został tytuł naukowy profesora nadzwyczajnego, a w 1976 roku zostaje profesorem zwyczajnym.
Zainteresowania naukowe prof. Kupryszewskiego skupiały się na szeroko rozumianej chemii aminokwasów i polipeptydów. Wyróżnić tu można dwa główne nurty badań:
- metodologia syntezy peptydów,
- synteza oraz badania zależności struktura - aktywność biologiczna pochodnych aminokwasów i polipeptydów.
Do pierwszego kierunku badawczego zaliczyć można prace z lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych nad reakcją niehydrolitycznego rozszczepienia wiązań peptydowych metodą N-acydolizy oraz nad reakcją selektywnego rozszczepienia wiązań estrowych w estrach acylowanych aminokwasów i peptydów metodą O-acydolizy. Godne szczególnej uwagi są też prace prowadzone nad zapobieganiem racemizacji zachodzącej podczas chemicznej syntezy peptydów. W ramach tego zagadnienia prof. Kupryszewski wraz ze współpracownikami zaproponował mechanizm działania tzw. "dodatków przeciwracemizacyjnych", a także wprowadził do chemii peptydów szereg nowych związków będących "dodatkami przeciwracemizacyjnymi". Podkreślić należy, że pośród wielu opisanych metod syntezy peptydów, zaproponowana przez prof. Kupryszewskiego metoda aktywnych estrów pentachlorofenylowych znalazła szerokie zastosowanie i na trwale weszła do chemii peptydów.
Problem relacji pomiędzy strukturą związków organicznych a ich aktywnością biologiczną początkowo prof. Kupryszewski adresował do pochodnych aminokwasów działających na centralny układ nerwowy (kwasy 3-arylo-4-aminobutanowe) oraz wykazujących działanie chwastobójcze (kwasy 2-amino-4-aryloksybutanowe). Jednym z projektów mieszczącym się w tej problematyce było opracowanie dla Starogardzkich Zakładów Farmaceutycznych "Polfa" oryginalnej syntezy kwasu D,L-3-p-chlorofenylo-4-aminobutanowego (preparat sprzedawany jest pod handlową nazwą "Backlofen"). Lek ten zmniejsza napięcie mięśni i jest stosowany między innymi w przypadku stwardnienia rozsianego. W kolejnych latach rosło zainteresowanie prof. Kupryszewskiego coraz większymi związkami o aktywności biologicznej. Początkowo były to niewielkie peptydy takie jak: N -acylopochodne peptydów L-lizyny i L-ornityny wykazujące aktywność przeciwbakteryjną, analogi hormonu tyreotropowego, peptydy opioidowe (enkefaliny, kiotorfina, kazomorfina) czy analogi hormonu tkankowego angiotensyny II. W kolejnych latach w kręgu zainteresowań prof. Kupryszewskiego pojawiały się większe polipetydy o znacznie bardziej skomplikowanej strukturze jak: cholecystokinina, gastryna, analogi arginylo-wazopresyny, analogi hormonu uwalniającego gonadotropiny, neuropeptydy z rodziny tachykinin, galanina i jej analogi, polipeptydy o aktywności immunologicznej, inhibitory proteinaz serynowych, systemina, polipeptydy tworzące kompleksy z kwasami nukleinowymi. Są to tylko główne (nie wszystkie) obiekty badań prof. Kupryszewskiego.
Imponujący jest dorobek naukowy prof. Kupryszewskiego. Obejmuje on prawie 300 pozycji prac oryginalnych, kilkanaście prac monograficznych oraz 5 podręczników i skryptów studenckich. Jeden z podręczników akademickich pt. "Wstęp do chemii organicznej" jest jednym z najbardziej popularnych wśród studentów chemii i kierunków pokrewnych. Prace pochodzące z zespołu prof. Kupryszewskiego prezentowane były przez Niego bądź Jego współpracowników na ponad 100 konferencjach naukowych.
Pośrednim, choć miarodajnym wskaźnikiem poziomu prowadzonych badań naukowych jest poziom ich finansowania ze źródeł pozastatutowych. Na tym polu działalności prof. Kupryszewski może poszczycić się wieloma sukcesami. Praktycznie na wszystkie Swoje badania naukowe prof. Kupryszewski uzyskiwał finansowanie ze źródeł krajowych bądź zagranicznych.
Prof. Kupryszwski prowadził też bardzo szeroką współpracę z wieloma ośrodkami naukowymi zarówno w kraju jak i poza nim. Kilkakrotnie odbywał staże naukowe jako "visiting professor" w renomowanych ośrodkach takich jak The Salk Institute (USA) oraz Uniwersytet w Uppsali (Szwecja). Wielu też badaczy z innych ośrodków naukowych z kraju i zagranicy odbyło staże w Jego laboratorium.
Podsumowując tę część aktywności prof. Kupryszewskiego podkreślić należy, że był On jednym z pionierów i od wielu lat jest jednym z liderów polskiej chemii peptydów. Niepodważalna jest też Jego bardzo wysoka pozycja na akademickiej społeczności międzynarodowej.
Prof. G. Kupryszewski związany jest od ponad 44 lat w sensie fizycznym z jednym miejscem pracy - gmach przy ul. Sobieskiego. Początkowo była to Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Gdańsku, gdzie w 1953 roku G. Kupryszewski został asystentem. Przeszedł tam poszczególne szczeble kariery zawodowej (adiunkt -1958 r., docent 1963 r., prof. nadzwyczajny 1969 r.), a po powołaniu w 1970 r. Uniwersytetu Gdańskiego, został w 1976 r. zatrudniony na stanowisku profesora zwyczajnego w Uniwersytecie Gdańskim. Na tym stanowisku pracował do momentu przejścia na emeryturę w roku 2002.
Wkład prof. Kupryszewskiego w organizację i funkcjonowanie obu tych uczelni jest trudny do przecenienia. Tylko częściowo odzwierciedlają to sprawowane przez Niego funkcje kierownicze w Instytucie Chemii i na Wydziale Chemii (1965-1970 kierownik Zakładu Syntezy Organicznej, 1970-1996 kierownik Zakładu Chemii Bioorganicznej, 1996 - 2001 kierownik Katedry Chemii Organicznej). Prof. Kupryszewski pełnił też rolę dziekana Wydziału Mat.-Fiz.-Chem WSP (1963-1968) i UG (1970-1972), prorektora WSP (1968-1970) i UG (1970-1972). Dokumenty sprzed lat oraz, niestety nieliczni już, pamiętający tamte czasy potwierdzają ogromny zapał i zaangażowanie G. Kupryszewskiego w organizację pracowni chemicznych w dawnej WSP. Prof. Kupryszewski był też jednym z inicjatorów i twórców Uniwersytetu Gdańskiego, a także powołanego w 1991 roku Wydziału Chemii UG.
Prof. G. Kupryszewski prowadził też aktywną działalność poza macierzystą uczelnią. Uczestniczył w pracach szeregu komisji resortowych, Komitetu Badań Naukowych, Polskiego Towarzystwa Chemicznego, radach redakcyjnych czasopism specjalistycznych, a także radach naukowych między innymi: Instytutu Oceanologii PAN w Sopocie i Instytutu Chemii Bioorganicznej PAN w Poznaniu. Był On też członkiem szeregu stowarzyszeń naukowych w tym: Gdańskiego Towarzystwa Naukowego, sprawując w latach 1972-1978 funkcję prezesa, Polskiego Towarzystwa Chemicznego, Polskiego Towarzystwa Biochemicznego, Polskiego Towarzystwa Fizjologicznego, Szwedzkiego Towarzystwa Chemicznego, a także Europejskiego Towarzystwa Peptydowego pełniąc w latach 1976-1978 funkcję przewodniczącego. Był On także przez dwie kadencje (1990-1994; 1994-1998) krajowym przedstawicielem w Radzie ostatniej z organizacji. Prof. Kupryszewski był też organizatorem szeregu konferencji naukowych; z najważniejszych wymienić należy organizację w 1978 roku w Gdańsku prestiżowego XV Europejskiego Sympozjum Peptydowego. W środowisku pozanaukowym G. Kupryszewski dał się poznać w pod koniec lat osiemdziesiątych jako zdecydowany przeciwnik kontynuacji budowy elektrowni jądrowej w Żarnowcu. Uczestniczył po stronie Solidarności w obradach Okrągłego Stołu.
Równie imponujący jest też wkład prof. Kupryszewskiego w rozwój kadry naukowej. Wypromował On 25 doktorów chemii, a z Jego inspiracji 9 osób zakończyło pomyślnie przewody habilitacyjne. Pięciu spośród Jego uczniów uzyskało tytuły profesora.
Za swoje osiągnięcia naukowe oraz działalność organizacyjną prof. G. Kupryszewski był wielokrotnie wyróżniany nagrodami resortowymi, towarzystw naukowych oraz społeczności lokalnych w tym tytułem Honorowego Członka Gdańskiego Towarzystwa Chemicznego.
Wraz z odejściem Profesora Gotfryda Kupryszewskiego tracimy wybitnego badacza, lidera polskiej szkoły chemii peptydów. Żegnamy dynamicznego i skutecznego organizatora, jednego z założycieli Uniwersytetu Gdańskiego odznaczonego między innymi Medalem Komisji Edukacji Narodowej oraz Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Odwieczny zwyczaj ostatnich pożegnań domaga się wypowiadania słów, dla nas jest to jednak szczególnie trudne, mimo iż, a może właśnie dlatego, że był naszym Mistrzem i Nauczycielem. Był niewątpliwie Człowiekiem wielkiego formatu. Warto przypomnieć takie cechy Jego charakteru jak prawość i mądrość. Zachowamy Go w swej pamięci jako surowego, ale sprawiedliwego, wymagającego wiele od innych, ale także od siebie. Profesor nie przywiązywał wagi do korzyści osobistych. W Jego działaniu nadrzędnym celem było dobro Uczelni, Wydziału, Zakładu, Katedry, którymi kierował. Bardzo liczne grono Jego uczniów dzięki przychylności Profesora szybko rozpoczęło samodzielną pracę naukową. Z dużą życzliwością odnosił się także osób z poza grona swoich współpracowników, wielokrotnie wspierając bądź wręcz inspirując ich awanse naukowe i zawodowe. Trudno uwierzyć, że mówimy już o Nim w czasie przeszłym, ale przecież przemijanie jest nieuchronnie wpisane w los każdego człowieka. Nie umrze jednak nigdy do końca ten, który zrobił tak wiele, który pozostawił po sobie dzieła przypominające Jego osobę i uczniów, którzy będą o Nim pamiętać. Profesor żyć będzie w naszej pamięci.
Opracowanie: prof. dr hab. Krzysztof Rolka
